Niedoczynność tarczycy to zaburzenie, z którym zmaga się 6 proc. dorosłej populacji. O niedoczynności mówi się, kiedy tarczyca produkuje zbyt mało hormonów w stosunku do zapotrzebowania organizmu, co objawiać się może przewlekłym zmęczeniem, uczuciem zimna, przybieraniem na wadze i zaburzoną pracą serca. W artykule omawiamy, jakie symptomy powinny wzbudzić czujność i jak radzić sobie z niedoczynnością tarczycy.
Jakie funkcje pełni tarczyca w organizmie człowieka?
Budowa i funkcje tarczycy to wyjątkowo złożone wątki. Tarczyca jest gruczołem dokrewnym zlokalizowanym w dolnej, przedniej części szyi. Odpowiada za wytwarzanie i wydzielanie do krwiobiegu hormonów tarczycy, a także za homeostazę jodu w organizmie.
Do hormonów tarczycowych zalicza się tyroksynę (tetrajodotyroninę, FT4) i trójjodotyroninę (FT3). Tarczyca produkuje przede wszystkim FT4, który jest prohormonem. Aktywną postacią jest FT3, powstający na drodze przekształcenia FT4, zachodzącego w wielu różnych tkankach organizmu. Hormony tarczycy odpowiadają przede wszystkim za regulację metabolizmu, ale również za pracę wielu układów, w tym pokarmowego, nerwowego, sercowo-naczyniowego i rozrodczego.
Praca tarczycy kontrolowana jest przez oś podwzgórze–przysadka. Na czym polega ten mechanizm? W podwzgórzu, a dokładniej w jego jądrach, wytwarzany jest hormon uwalniający tyreotropinę (TRH). On z kolei stymuluje przedni płat przysadki mózgowej do uwalniania hormonu tyreotropowego (TSH). Dopiero TSH pobudza tarczycę do uwalniania FT3 i FT4. W mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego wysokie stężenia hormonów tarczycy hamują aktywność podwzgórza i przysadki.
Poza FT3 i FT4 tarczyca produkuje również kalcytoninę – hormon białkowy uczestniczący w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej.
Czym jest niedoczynność tarczycy?
W przebiegu niedoczynności tarczycy dochodzi do zmniejszenia wytwarzania hormonów tarczycy – powstaje ich zbyt mało, aby sprostać zapotrzebowaniu całego organizmu. Przyczyny niedoczynności tarczycy obejmują szereg różnych czynników: przede wszystkim nieprawidłową funkcję samego narządu (wtedy mówi się o niedoczynności pierwotnej), jak również zaburzenia w mechanizmach regulujących pracę tarczycy (niedoczynność wtórna).
Przyczyny niedoczynności tarczycy
Skąd bierze się pierwotna niedoczynność tarczycy? Najczęściej jej przyczyną jest stan zapalny w obrębie gruczołu, a także usunięcie całości lub części tarczycy (np. z powodu wola guzkowego czy choroby nowotworowej). Tarczyca może ulec uszkodzeniu (a więc stać się niewydolna) w wyniku leczenia jodem promieniotwórczym lub przedawkowania leków przeciwtarczycowych.
Z kolei wtórna niedoczynność związana jest z zaburzeniem funkcjonowania osi podwzgórze-przysadka. Zwykle ma charakter nabyty, może wynikać z nowotworów zlokalizowanych w tej części mózgowia lub chorób zapalnych (np. sarkoidozy).
Hashimoto a niedoczynność tarczycy
Jaka jest zależność między chorobą Hashimoto a niedoczynnością tarczycy? Pojęcia te często są mylone. Należy jednak pamiętać, że niedoczynność tarczycy jest pojęciem szerszym – odnosi się do wszystkich przypadków, w których obserwuje się zmniejszenie wydzielania hormonów gruczołu tarczowego. Choroba Hashimoto to natomiast przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy. W jej przebiegu własne przeciwciała niszczą gruczoł i prowadzą do zmniejszenia produkcji hormonów – zatem choroba Hashimoto jest jedną z możliwych przyczyn niedoczynności tarczycy.
Objawy niedoczynności tarczycy
Hormony tarczycy są potrzebne do prawidłowego działania niemal każdego narządu. Dlatego ich niedobór powoduje liczne zaburzenia, a niedoczynność tarczycy daje objawy ze strony różnych organów i układów.
Przede wszystkim zauważalne jest spowolnienie metabolizmu: organizm pracuje wolniej, potrzebuje mniej kalorii, stąd tendencje do tycia i trudności w schudnięciu u osób z niedoczynnością tarczycy. Charakterystyczne jest również utrzymujące się uczucie zimna, nawet w upały.
Dodatkowe objawy obserwowane w niedoczynności tarczycy to:
- suchość skóry (szczególnie na łokciach i kolanach);
- łamliwość i wypadanie włosów;
- skłonność do zatrzymywania wody w organizmie;
- bóle mięśniowo-stawowe;
- zaparcia;
- zaburzenia nastroju (stany depresyjne i lękowe);
- senność i zmęczenie;
- trudności z koncentracją i zapamiętywaniem;
- zaburzenia pracy serca (niski puls, niskie ciśnienie krwi);
- zaburzenia lipidogramu (podwyższony poziom cholesterolu);
- zaburzenia cyklu menstruacyjnego;
- osłabienie libido;
- zaburzenia płodności.
Jak przebiega rozpoznanie niedoczynności tarczycy?
Objawy niedoczynności tarczycy są niespecyficzne – łatwo pomylić je z innymi zaburzeniami, a przewlekłe zmęczenie i osłabienie łączyć ze stresującą pracą i szybkim tempem życia. Co więcej, u niektórych pacjentów rozwija się tzw. subkliniczna niedoczynność tarczycy – stan, w którym obserwuje się prawidłowe stężenia FT3 i FT4 i nieznaczne podwyższenie TSH, bez żadnych objawów somatycznych lub z niewielkim ich nasileniem. O nieprawidłowej pracy tarczycy pacjent dowiaduje się najczęściej przypadkowo – wykonując badania kontrolne bądź diagnozując inne choroby.
Podejrzewając u siebie niedoczynność tarczycy, w pierwszej kolejności warto zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu, który w razie konieczności wypisze skierowanie do specjalisty. Diagnozowaniem i leczeniem chorób tarczycy zajmuje się endokrynolog.
Niedoczynność tarczycy: badania
Lekarz pierwszego kontaktu po zebraniu wywiadu zadecyduje o konieczności oznaczenia TSH, które jest badaniem przesiewowym w diagnostyce chorób tarczycy, pozwalającym różnicować jej nadczynność i niedoczynność. TSH przy pierwotnej niedoczynności tarczycy (obserwowanej najczęściej) jest podwyższone. Warto nadmienić, że badanie to powinno się również rutynowo wykonywać u kobiet planujących ciążę (nieleczona niedoczynność tarczycy w ciąży może mieć poważne skutki, łącznie z poronieniem). Okresowo TSH powinno być również oznaczane u osób z rodzinnym obciążeniem chorobą Hashimoto.
W przypadku gdy wartość TSH wskazuje na niedoczynność tarczycy (jest podwyższona), przeprowadza się pogłębioną diagnostykę, polegającą na oznaczeniu:
- stężenia FT3 i FT4, które w przebiegu niedoczynności tarczycy są obniżone;
- przeciwciał przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) i przeciwciał przeciwko tyreoglobulinie (anty-Tg) – ich podwyższenie wskazuje na autoimmunologiczne podłoże niedoczynności;
- dodatkowo warto wykonać morfologię krwi i lipidogram – u pacjentów z niedoczynnością tarczycy często obserwuje się niedokrwistość i podwyższony poziom cholesterolu.
Niedoczynność tarczycy: USG
Uzupełniającym badaniem diagnostycznym jest USG – badanie bezinwazyjne i bezbolesne dla pacjenta. Na jego podstawie możliwe jest określenie wielkości i struktury gruczołu oraz wykrycie obecności guzków. USG jest badaniem pozwalającym różnicować niedoczynność tarczycy od autoimmunologicznych zapaleń tarczycy, w przypadku których w obrazie USG widoczne są obszary o zmniejszonej echogeniczności (objęta stanem zapalnym tkanka ma mniejszą zdolność do odbijania fal ultradźwiękowych i widoczna jest jako obszar zdecydowanie ciemniejszy od otoczenia).
Jak przebiega leczenie niedoczynności tarczycy?
Leczenie niedoczynności tarczycy polega na dostarczaniu z zewnątrz syntetycznego hormonu, którego niewydolny gruczoł nie jest w stanie wytworzyć w wystarczających ilościach – tyroksyny.
Lek przyjmuje się doustnie, zwykle w postaci tabletek, choć na rynku dostępny jest również preparat w postaci roztworu – charakteryzuje się lepszą przyswajalnością i może być dobrą opcją dla pacjentów, którzy mają trudności z połykaniem tabletek.
Ciekawym rozwiązaniem jest preparat łączący lewotyroksynę z liotyroniną, która jest syntetyczną formą trójjodotyroniny. Taka kombinacja umożliwia bardziej kompleksową regulację hormonalną w porównaniu do leków zawierających wyłącznie lewotyroksynę.
Lewotyroksynę przyjmuje się rano, na czczo, co najmniej 30–60 minut przed śniadaniem. Odstęp ten powinien być dłuższy, jeśli śniadanie popijane jest kawą – udowodniono, że napój bogaty w kofeinę zmniejsza wchłanianie lewotyroksyny nawet o 30 proc.
Po rozpoczęciu leczenia należy koniecznie przestrzegać wizyt kontrolnych – zgodnie z zaleceniami specjalisty. Ustalenie optymalnej dawki hormonu niekiedy wymaga czasu, a skuteczność terapii ocenia się na podstawie okresowej kontroli poziomu TSH.
Niedoczynność tarczycy: co jeść?
Pacjenci z niedoczynnością tarczycy powinni przestrzegać ogólnych zaleceń zdrowego żywienia, do których zalicza się:
- spożywanie 4–5 małych posiłków w ciągu dnia;
- włączenie do diety warzyw i owoców, produktów pełnoziarnistych, chudego mięsa, nabiału, roślin strączkowych;
- spożywanie ryb 1–2 razy w tygodniu;
- wypijanie odpowiedniej ilości płynów (wody, herbat ziołowych).
Dieta w niedoczynności tarczycy powinna dostarczać substancji ważnych dla prawidłowej pracy gruczołu: cynku, selenu, żelaza, jodu, wielonienasyconych kwasów omega-3.
Pamiętając, że niedoczynności tarczycy często towarzyszy skłonność do zaparć, warto włączyć do diety odpowiednie ilości produktów bogatych w błonnik.
Wiemy już, co jeść w niedoczynności tarczycy. A czego warto unikać? Należy zachować umiar w spożywaniu produktów bogatych w goitrogeny, które zmniejszają dostępność jodu dla tarczycy, a to niekorzystnie wpływa na jej pracę. Goitrogeny znajdują się w roślinach krzyżowych: kapuście, brukselce, brokułach, kalarepie, kalafiorze.
Warto ograniczyć również spożycie soi i produktów mających ją w składzie, ponieważ może zaburzać syntezę hormonów tarczycy.
Elementem żywienia osoby z niedoczynnością tarczycy powinna być również eliminacja żywności wysoko przetworzonej, bogatej w cukry proste i niezdrowe tłuszcze. Nieprzekraczanie zapotrzebowania kalorycznego jest istotne, ponieważ pacjenci z niedoczynnością tarczycy często zmagają się z nadwagą i otyłością oraz trudnościami w zgubieniu zbędnych kilogramów, za co odpowiada spowolniony metabolizm.
Czy niedoczynność tarczycy można wyleczyć?
Większość pacjentów chorujących na niedoczynność tarczycy wymaga leczenia lewotyroksyną i okresowej kontroli TSH przez całe życie. W rzadkich przypadkach (kiedy np. niedoczynność gruczołu była spowodowana poporodowym zapaleniem tarczycy bądź przyjmowaniem niektórych leków) możliwe jest całkowite przywrócenie prawidłowej pracy tarczycy i odstawienie leków.
Podsumowanie
Niedoczynność to najczęściej występujące zaburzenie funkcjonowania tarczycy. Do diagnostyki powinny skłonić utrzymujące się przewlekłe zmęczenie i senność, uczucie zimna, suchość skóry i wypadanie włosów. Podstawowym badaniem diagnostycznym jest oznaczenie poziomu TSH. Leczenie niedoczynności tarczycy polega na dostarczaniu syntetycznego hormonu, lewotyroksyny.
Piśmiennictwo
- P. Miśkiewicz, Niedoczynność tarczycy – przyczyny, objawy i leczenie, [online:] https://www.mp.pl/pacjent/niedoczynnosc-tarczycy, [dostęp:] 11.06.2024 r.
- A. Lewiński, E. Płaczkiewicz-Jankowska, Niedoczynność tarczycy, [online:] https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.9.1, [dostęp:] 12.06.2024 r.
- L.H. Duntas. Nutrition and thyroid disease. Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes 30(6), 2023.
- National Guideline Centre (UK). Management of hypothyroidism: Thyroid disease: assessment and management: Evidence review E. London: National Institute for Health and Care Excellence (NICE); 2019 Nov. PMID: 35129923.
- U. Ambroziak, Wytyczne postępowania w niedoczynności tarczycy u dorosłych, Medycyna po Dyplomie [online:] https://podyplomie.pl/medycyna/10507,wytyczne-postepowania-w-niedoczynnosci-tarczycy-u-doroslych, 12.06.2024 r.
- S.A. Wilson, L.A. Stem, R.D. Bruehlman. Hypothyroidism: Diagnosis and Treatment. Am Fam Physician 103(10), 2021.
- S. Benvenga, L. Bartolone, M.A. Pappalardo i in. Altered intestinal absorption of L-thyroxine caused by coffee. Thyroid 18(3), 2008.
Artykuł Sponsorowany