Przedstawiciele Unii Europejskiej chcą walczyć ze stresem w pracy i z wypaleniem zawodowym. W tym zakresie proponowane są zmiany, które objąć mogą między innymi dostęp do lekarzy psychiatrów, oceny ryzyka zawodowego oraz prawo do bycia offline. Przewiduje się, iż pracodawca zadba o to, by pracownik miał jak najmniej problemów ze swym samopoczuciem i zdrowiem psychicznym.
Jakie zmiany zatem mogą nastąpić w zakresie walki ze stresem w pracy i wypaleniem zawodowym?
Generalnie przedstawiciele unijnych instytucji przez najbliższe 1,5 roku mają być skupieni na zdrowiu psychicznym pracowników. Deklaracja taka znalazła się w 18-miesięcznym programie prac Rady Unii Europejskiej, obejmującym czas prezydencji hiszpańskiej, belgijskiej i węgierskiej. Przewiduje się, iż przedmiotem szczególnej uwagi owych 3 prezydencji będzie stres i wypalenie zawodowe, zgodnie z nową inicjatywą Komisji Europejskiej, dotyczącą zdrowia psychicznego.
O tej inicjatywie mowa jest w komunikacie Komisji Europejskiej o kompleksowym podejściu do zdrowia psychicznego, skierowanym do unijnych instytucji w czerwcu bieżącego roku. Przedstawiciele Komisji Europejskiej deklarują, iż swoje wysiłki skierują na zapewnienie dobrego zdrowia psychicznego w miejscu pracy. Według ekspertów zdrowia psychicznego z Centrum Psychoterapii Pokonaj Lęk, stres związany z pracą zawodową jest niezwykle istotny dla dobrostanu psychicznego pacjentów
Jak podkreśla Dorota Żołnierczyk-Zreda, profesor Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego, na świecie, a szczególnie w Europie, rośnie zainteresowanie problematyką zagrożeń psychospołecznych w miejscu pracy. W ostatnim czasie wzrosło ono szczególnie ze względu na znaczące pogorszenie się stanu zdrowia psychicznego osób pracujących, na skutek epidemii i nagłych zmian w systemach pracy, między innymi w związku z pracą zdalną oraz wyjątkowym obciążeniem pracą i wypaleniem w sektorach opieki zdrowotnej czy też edukacji.
W powyższym zakresie eksperci są zgodni, że zagrożenia psychospołeczne w miejscu pracy, jak chociażby stres związany z pracą, są tematem, którym trzeba się zająć nie tylko na płaszczyźnie europejskiej, lecz również i krajowej. Wypalenie zawodowe jest bowiem uznawane za syndrom zawodowy prowadzący do różnego rodzaju zaburzeń psychicznych, jak chociażby do depresji oraz do obniżenia motywacji oraz wydajności pracownika, które mogą przyczyniać się do wystąpienia wypadków przy pracy.
Niewątpliwie też, jak podkreśla dr Mateusz Warchał, ekspert prawa pracy i psychologii pracy, istotne są również koszty ekonomiczne ponoszone zarówno przez pracodawców, jak i przez system ubezpieczeń społecznych. W całej Unii Europejskiej choroby związane ze stresem stanowią zaraz po chorobach związanych z przeciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego, najczęstszą i trudną do rekonwalescencji przyczynę zwolnień chorobowych. Tym samym stanowi to bardzo poważne obciążenie ekonomiczne i organizacyjne dla systemu opieki zdrowotnej.
W tym zakresie wprawdzie w Polsce zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania są dopiero na 5 miejscu wśród najczęstszych przyczyn zwolnień chorobowych od pracy, lecz ich liczba może wzrastać w kolejnych latach w związku ze wzrostem społecznej świadomości w tym temacie. Jak podkreśla Robert Lisicki, ekspert Konfederacji Lewiatan, z danych ZUS wynika, iż 10,0% zwolnień od pracy pochodzi od lekarzy psychiatrów. Jednakże statystyka ta zapewne i tak nie oddaje w pełni skali problemu, z uwagi chociażby na:
- kiepski dostęp do lekarzy psychiatrów
- niską świadomość społeczną dotyczącą zaburzeń zdrowia psychicznego
- wciąż jeszcze występującą społeczną stygmatyzację problemów psychicznych
W powyższym aspekcie w roku 2021 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) skodyfikowała nową klasyfikację chorób ICD-11, która uznaje wypalenie zawodowe za stan związany z pracą. Jak podkreśla dr Mateusz Warchał, nie jest to jeszcze odrębna jednostka chorobowa, lecz mamy do czynienia wręcz z rewolucyjną zmianą, która na pewno wpływać będzie na uruchomienie działań profilaktycznych, w tym legislacyjnych, w zakresie ochrony przed stresem i wypaleniem zawodowym, które ze stresem jest ściśle związane. Ostatecznie pojawiają się wręcz nawet opinie, iż nowa kodyfikacja, która obecnie jest w Polsce w okresie adaptacji, pozwoli docelowo na uznanie wypalenia zawodowego za chorobę zawodową
Co jeszcze ma znaczenie w kontekście dbałości o zdrowie psychiczne pracowników?
Wprawdzie Komisja Europejska zapowiedziała przyszłą inicjatywę na poziomie Unii Europejskiej, dotyczącą zagrożeń psychospołecznych w miejscu pracy, lecz najpierw dokona zapewne analizy podejścia państw członkowskich do tego problemu oraz ustali jakie ma to odzwierciedlenie w prawie i praktyce. Spodziewać się zatem należy zapewne zaleceń bądź innej formy raportu ze strony instytucji unijnych, chociaż w dalszej perspektywie wykluczyć nie można również przyjęcia dyrektywy dotyczącej tej kwestii, na co zwraca uwagę Katarzyna Sarek-Sadurska, radca prawny, lider działu prawa HR w Deloitte Legal. Wypalenie zawodowe może być związane chociażby z niewłaściwym zarządzaniem czasem pracy, obowiązkami i wysiłkiem potrzebnym do ich wykonania. W tym aspekcie należałoby obawiać się przerzucania pełnej odpowiedzialności za dobrostan pracowników na pracodawców, a niewątpliwie nadmierne uszczegółowienie prawa pracy i dokładanie dodatkowych obowiązków na pracodawców w tym zakresie nie jest dobrym pomysłem.
Robert Lisicki podkreśla, iż spodziewać należy się przede wszystkim unijnych wytycznych chociażby w kwestii dobrych praktyk, by były one jak najbardziej efektywne. Na pewno przedstawiciele Komisji Europejskiej będą chcieli zapewnić szerszy dostęp społeczeństwa w tym pracowników do lekarzy psychiatrów. Na gruncie krajowym z kolei zapewne konieczne będzie szersze uwzględnienie kwestii stresu i wypalenia zawodowego w ocenie ryzyka zawodowego oraz niszczenie monotonii w pracy poprzez przepisy i praktyki pracodawców.
W powyższym temacie dr Mateusz Warchał podkreśla, iż do tej pory w poszczególnych krajach unijnych w zasadzie nie ma mowy o jednolitej legislacji, która wprost zobowiązywałaby pracodawców do ujmowania czynników psychospołecznych w ocenie ryzyka zawodowego. Wyjątkiem są w tym zakresie tak naprawdę wprowadzane niedawno w Polsce przepisy o pracy zdalnej, gdzie mowa jest o tym, iż czynniki psychospołeczne muszą być uwzględnione przy ocenie ryzyka zawodowego w przypadku pracownika zdalnego. Tak naprawdę już w 2004 roku, zawarte zostało europejskie porozumienie ramowe dotyczące stresu związanego z pracą, sygnowane również przez partnerów społecznych, lecz nie znalazło ono poparcia w regulacjach poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej.
Tym samym poszczególni pracodawcy opierali swe działania profilaktyczne związane z występowaniem zagrożeń psychospołecznych tak naprawdę na dobrych praktykach. I w tym celu ujmowane były również zagrożenia w ocenie ryzyka zawodowego i tworzone programy wsparcia pracowników w formie działań wspierających. Generalnie obecnie polski kodeks pracy nie wymaga od pracodawców wprost dbania o zdrowie psychiczne pracowników, jednakże w krajowej debacie często przewija się propozycja rozszerzenia badań medycyny pracy o kwestie związane ze stanem psychicznym zatrudnionych. Pracodawcy jednak są przeciwni obciążaniu ich kosztami z tego tytułu.
O czym jeszcze warto wiedzieć w kontekście dbania o zdrowie psychiczne pracowników?
Jak słusznie zauważa dr Mateusz Warchał, należy mieć nadzieję, że program Rady Unii Europejskiej znajdzie swe odzwierciedlenie w tworzeniu przepisów na poziomie dyrektyw, które będą implementowane w poszczególnych krajach członkowskich w sposób trwały i łatwy do interpretacji. Podkreślić należy, iż obecna transpozycja dyrektyw pozwala na zbyt odmienne interpretacje przepisów dotyczących pośrednich mechanizmów ochrony przed stresem.
Przykładowo w Polsce kodeks pracy mógłby wprost nakładać obowiązek przeciwdziałania stresowi w miejscu pracy, na wzór dzisiejszego obowiązku przeciwdziałania mobbingowi. Pośredni mechanizm profilaktyki stresu został wprowadzony w kodeksie pracy w tym roku w wyniku implementacji tak zwanej dyrektywy work-life balance, a chodzi głównie o zwiększenie wymiarów przerw w pracy i uelastycznienie czasu pracy. Przy tym, jednakże większość nowych uprawnień dotyczy rodziców lub opiekunów dzieci, a nie całej populacji pracowników, a dodatkowo prawo do skorzystania z elastycznych rozwiązań zmierzających do zachowania równowagi między pracą, a życiem poza zawodowym, wymaga zgody pracodawcy.
Przedstawiciele Komisji Europejskiej w swym komunikacie zapowiadają działania dotyczące prawa do bycia offline, co jest jedną z części składowych ograniczenia stresu związanego z pracą. W orbicie zainteresowań ma być również prawo powrotu do pracy po chorobie psychicznej oraz bezpieczne pod względem psychologicznym środowisko pracy. Przedstawiciele Komisji Europejskiej jednocześnie nie zamierzają wychodzić przed szereg i czekać na wynik negocjacji europejskich partnerów społecznych dotyczących właśnie uregulowania prawa do bycia offline, a nowe porozumienie w tych sprawach ma zostać przyjęte w formie prawnie wiążącej dyrektywy, która następnie będzie implementowana przez państwa członkowskie.
Istotnym jest, iż prawo do bycia offline, czyli prawo do niebycia w kontakcie po zakończeniu czasu pracy, o którym toczą się rozmowy na poziomie europejskim, dotyczyć ma wszystkich pracowników, a nie tylko pracowników zdalnych. Negocjacje w tym względzie miały zakończyć się w lipcu bieżącego roku, jednak zostały przedłużone i na wynik niestety zapewne trzeba będzie jeszcze poczekać, na co wskazuje Robert Lisicki. Tak naprawdę wszystkim stronom zależy na zawarciu porozumienia, a rozmowy obecnie dotyczą chociażby tego, czy pracodawca ma dodatkowo gwarantować prawo pracownika poprzez technologiczne odłączenie go po godzinach pracy.
Podsumowując, przedstawiciele Komisji Europejskiej zamierzają zadbać o to, aby walczyć ze stresem w pracy i z wypaleniem zawodowym. Najbliższe 18 miesięcy prezydencji hiszpańskiej, belgijskiej i węgierskiej ma zostać między innymi poświęcone właśnie temu zagadnieniu. Niestety na świecie, a szczególnie w Europie, rośnie zainteresowanie problematyką zagrożeń psychospołecznych w miejscu pracy, a ostatnio wzrosło ono jeszcze bardziej szczególnie ze względu na znaczące pogorszenie się stanu zdrowia psychicznego osób pracujących na skutek epidemii, nagłych zmian w systemach pracy czy chociażby w związku z pracą zdalną. Z oceną tego typu inicjatyw należy jeszcze poczekać, bowiem nie wiadomo w jakim zakresie i jakiego typu rozwiązania zostaną przyjęte i jak na tym tle wypadnie sytuacja Polski.