Okazuje się niestety, iż programy profilaktyczne w Polsce generalnie się nie przyjęły. W tym aspekcie Polacy nie chcą robić badań profilaktycznych, szczególnie w zakresie wczesnego wykrywania nowotworów, bowiem w tego typu programach bierze udział bardzo niewiele osób, a w dodatku z roku na rok liczba ta spada. Nie jest to dobra tendencja, albowiem profilaktyka nowotworowa jest niebywale istotna.
Co jest zatem ważne w kontekście profilaktyki nowotworowej w Polsce?
Analizując wyniki raportu „Programy onkologiczne w Polsce realizowane w latach 2022-2024”, sporządzony przez All.Can Polska we współpracy z międzynarodową organizacją EFPIA, dojść można do wniosku, iż Polacy nie chcą robić badań profilaktycznych, które umożliwiają wczesne wykrycie choroby nowotworowej. W programach tego typu bierze bowiem udział bardzo niewiele osób, a poza tym z roku na rok ich liczba spada.
Raport ten przedstawia stan profilaktyki onkologicznej w naszym kraju oraz rekomendacje, które mają umożliwić osiągnięcie unijnego celu, zgodnego z zaleceniami Rady Unii Europejskiej z 9 grudnia 2022 roku. Wówczas bowiem przedstawiciele instytucji unijnych założyli, że do 2025 roku 90,0% osób kwalifikujących się do badań przesiewowych w kierunku raka piersi, szyjki macicy i jelita grubego powinno być objętych badaniami profilaktycznymi w zakresie nowotworów. Wygląda niestety na to, iż w Polsce cel ten nie zostanie osiągnięty.
Z powyżej przywołanego raportu wynika, iż w latach 2012-2015 z badań w kierunku raka jelita grubego skorzystało 16,0% osób z grup ryzyka, w profilaktyce raka szyjki macicy ponad 20,0%, a w programie badań w kierunku raka piersi ok. 40,0%. W tym kontekście obecnie profilaktyczną mammografią objęto 32,0% kobiet, a cytologią 11,4% kobiet, przy czym zainteresowanie tymi badaniami systematycznie spada i to, pomimo, że od 1 listopada 2023 roku profilaktyczną mammografię na NFZ mogą robić panie w wieku 45-74 lata, gdzie wcześniej przysługiwała ona kobietom w wieku 50-69 lat.
Jak podkreśla Szymon Chrostowski, prezes Fundacji Wygrajmy Zdrowie, przewodniczący polskiej Grupy Sterującej All.Can, a zatem jednej z 43 grup z państw z całego świata, obserwowany jest niestety wyraźny trend spadkowy. W ciągu ostatnich lat realizacja badań cytologicznych zmniejszyła się ok. dwukrotnie, a mammografii o ok. 25,0%. Spadki widoczne są również w programie profilaktycznym dotyczącym jelita grubego.
W roku 2023 nakłady ze strony NFZ na realizację wszystkich programów, a zatem profilaktykę onkologiczną, badania prenatalne oraz profilaktykę chorób odtytoniowych, wyniosły 354,84 mln zł i były niższe od planowanych o 9,57%. Powodem takiego stanu rzeczy było mniejsze zainteresowanie świadczeniobiorców, co wskazuje na utrudniony dostęp do badań profilaktycznych. Jednak nie jest to jedyny kłopot, albowiem drugą ważną przyczyną jest wciąż niska wiedza o programach profilaktycznych funkcjonujących w Polsce.
Podobne wnioski wysuwają również osoby odpowiedzialne za badania ze strony Fundacji OnkoCafe – Razem Lepiej, gdzie wyraźnie wskazuje się, iż wiele osób wciąż nie wie jakie badania profilaktyczne są dostępne w naszym kraju, a poza tym brakuje wiedzy na temat korzyści z wykonania badania, jak i też pacjentki często zgłaszają swoje obawy przed wykonaniem badania mammograficznego. Na to wszystko nakładają się poza tym zbyt długie kolejki oraz czasochłonność i uciążliwość procedur, koniecznych do realizacji świadczeń w ramach NFZ.
O czym jeszcze warto wiedzieć w kontekście badań profilaktycznych wykonywanych w naszym kraju?
Generalnie autorzy raportu „Programy onkologiczne w Polsce realizowane w latach 2022-2024” podkreślają, iż istotny jest jeszcze jeden ważny problem, mianowicie program onkologicznych badań przesiewowych nie spełnia kryteriów koniecznych, aby można było go za taki uznać. Tutaj bowiem jednym z wymogów populacyjnych badań przesiewowych jest aktywne zapraszanie populacji docelowej poprzez zaproszenia imienne, a tymczasem w Polsce Ministerstwo Zdrowia w 2016 roku wycofało zaproszenia imienne i do tej pory takowych nie stosuje.
Zdaniem ekspertów kolejny problem dotyczy tego, iż mamy do czynienia z brakiem rzetelnej oceny wyników prowadzonych badań profilaktycznych. W tym kontekście prof. dr hab. nauk medycznych Joanna Ditkowska, kierownik Zakładu Epidemiologii i Prewencji Pierwotnej Nowotworów i Krajowego Rejestru Nowotworów, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie, podkreśla, iż ani program profilaktyki 40+, ani też program profilaktyki nowotworów głowy i szyi, nie zostały tak naprawdę podsumowane. Dotychczas bowiem w tym zakresie nie powstał żaden raport wskazujący chociażby, czy przyniosły one oczekiwane efekty społeczne.
Jednocześnie przedstawiciele Ministerstwa Zdrowia przygotowują właśnie wprowadzenie nowych programów profilaktycznych dotyczących onkologii w 2025 roku oraz kolejnych latach, opierając się na realizacji i wynikach Krajowej Sieci Onkologicznej oraz rekomendacjach organizacji 15 krajów europejskich. W powyższym aspekcie przewidziane jest między innymi wprowadzenie nowych technologii, jak chociażby:
- test HPV-DNA dla raka szyjki macicy
- test FIT jako alternatywa dla kolonoskopii
- Mobilne Centra Niskodawkowej Tomografii Komputerowej
W przygotowaniu są również plany w zakresie wczesnej diagnostyki nowotworów płuc i prostaty.
Istotnym jest w tym aspekcie, iż we wspomnianym już raporcie „Programy onkologiczne w Polsce realizowane w latach 2022-2024” znalazły się ponadto rekomendacje co do kierunku zmian, które mogłyby podnieść zainteresowanie programami profilaktycznymi w Polsce. W tym aspekcie mowa jest o budowie Ogólnopolskiego Rejestru Badań Przesiewowych, dzięki czemu możliwa byłaby zarówno rzetelna ocena rzeczywistego udziału w badaniach przesiewowych, jak i też populacyjne oceny ich skuteczności. Dane te niewątpliwie powinny być też zintegrowane z danymi z Krajowego Rejestru Nowotworów.
Jak zauważa Joanna Frątczak-Kazana, wicedyrektorka Onkofundacji Alivia, tak naprawdę obecnie niestety nikt nie czuje się odpowiedzialny za słabe wyniki realizacji programów przesiewowych w zakresie nowotworów, stąd też należałoby niewątpliwie profilaktykę potraktować zdecydowanie bardziej poważnie, poprzez opracowanie odpowiedniej strategii wraz z harmonogramem działań, zaplanowanie adekwatnego budżetu oraz wskazanie instytucji, która odpowiedzialna byłaby za realizacją całego programu.
Pośród rekomendacji znalazło się również przeprowadzenie ukierunkowanych badań edukacyjnych, wprowadzenie elementów edukacji na temat profilaktyki nowotworowej do szkół oraz zmiana w polityce i finansowaniu. Niewątpliwie powinno istnieć trwałe finansowanie programów profilaktycznych z priorytetem dla obszarów mniej uprzywilejowanych oraz wiejskich. Ponadto powinniśmy wprowadzić zachęty, które zwiększą zainteresowanie badaniami profilaktycznymi, gdzie mowa jest chociażby o obniżeniu składki zdrowotnej dla tych, którzy wykonują badania profilaktyczne. Niestety trudno oczekiwać jakichś istotnych i znaczących efektów, gdy Polska wydaje na profilaktykę około 2,1% wszystkich wydatków na zdrowie, co jest wielkością niemalże trzykrotnie niższą, aniżeli średnia w krajach Unii Europejskiej.
Co jeszcze ma znaczenie w kontekście badań profilaktycznych w Polsce?
Jednym z kolejnych istotnych postulatów odnośnie zwiększenia ilości wykonywanych badań profilaktycznych w Polsce jest uproszczenie dostępu do badań, poprzez ich integrację z systemem podstawowej opieki zdrowotnej. Jak podkreśla dr Jerzy Gryglewicz, ekspert z Instytutu Zarządzania w Ochronie Zdrowia Uczelni Łazarskiego w Warszawie, niewątpliwie dobrze byłoby zwiększyć aktywność lekarzy rodzinnych i specjalistów, którzy powinni informować o dostępnych programach profilaktycznych, jak i również lekarzy medycyny pracy.
Kolejnym pomysłem na poprawę sytuacji jest również wdrożenie najlepszych praktyk europejskich, takich chociażby jak wykorzystanie zaawansowanych narzędzi diagnostycznych oraz rozszerzenie badań przesiewowych o badania w kierunku raka stercza i raka żołądka. Tutaj wprowadzenie programu przesiewowego opierającego się na teście FIT jest bardzo dobrym rozwiązaniem, lecz aby było to skuteczne, musi to być cały program, a nie tylko sam test FIT, tak jak zrobiono to chociażby w akcji profilaktyki 40+, gdzie zastosowano kasetowy i jakościowy test FIT, który pacjent sam odczytuje, zakraplając kroplą odczynnika. W takiej sytuacji niestety test ma wiele wyników fałszywych, zarówno dodatnich, jak i ujemnych, co generuje niepokój, stanowiąc jednocześnie wyrzucenie pieniędzy w błoto.
Program przesiewowy raka jelita grubego, opierający się na nowoczesnym ilościowym teście na krew utajoną, jest wpisany od 5 lat Narodową Strategię Onkologiczną jako jedna z ważnych zmian i program ten pozwala na oznaczenie dokładnego stężenia ludzkiej krwi w stolcu. Test ten wypada dodatnio u ok. 7,0% osób i tylko ci, którzy mają dodatni wynik, powinni mieć robioną kolonoskopię, a pozostali powinni powtarzać test co 2-3 lata.
Jak z kolei dostrzega prof. Jarosław Reguła, konsultant krajowy w dziedzinie gastroenterologii, niewątpliwie przyczyny, dla których Polacy nie biorą udziału w programach profilaktycznych, podzielić można na te zależne od organizacji ochrony zdrowia w naszym kraju, jak i te zależne od postaw ludzkich. W tym pierwszym aspekcie należy pamiętać przede wszystkim o braku zaufania społeczeństwa do tego, co proponuje polska ochrona zdrowia, a w przypadku z kolei postaw ludzkich, mowa jest o uwarunkowaniach psychologicznych. Wszyscy pamiętać powinniśmy bowiem o tym, iż ludzie boją się rozpoznania raka, albowiem według wielu osób „rak to wyrok”, stąd też boją się badań, woląc żyć w nieświadomości istnienia złych rzeczy jak najdłużej. Ponadto, w przypadku chociażby kolonoskopii dochodzi lęk przed bólem, niewygodą, czy też powikłaniami, które rzeczywiście mogą się zdarzyć. Obecnie jednak nie ma kłopotów ze znieczuleniem oraz sedacją do badań kolonoskopowych i można je wykonywać w znieczuleniu nie tylko w szpitalu, jak było to dawniej, lecz również i w warunkach ambulatoryjnych.
Podsumowując, generalnie rzec można, iż programy profilaktyczne w Polsce się nie przyjęły. W tym aspekcie niestety Polacy nie chcą robić badań profilaktycznych, które umożliwiają między innymi wczesne wykrycie nowotworów, co jest bardzo istotne w kontekście możliwości ich wyleczenia. W programach tego typu bierze udział bardzo niewiele osób, a w dodatku z roku na rok liczba ta spada. Zatem bez radykalnych zmian w tym zakresie i bez stworzenia jednolitej polityki profilaktycznej oraz wyznaczeniu instytucji, która byłaby odpowiedzialna za tego typu działania, niewątpliwie trudno będzie dokonać przełomowych zmian. W tym zakresie liczyć zatem należy na to, iż w najbliższym czasie dokonamy potrzebnych zmian w tym temacie, aby profilaktyka stanowiła jeden z ważniejszych elementów całego systemu leczenia.